Bài 3: Phần hay nhất và linh hồn trong Ban nhạc Đờn ca tài tử

Bài 2: Hệ thống bài bản trong nghệ thuật Đờn ca tài tử

Bài 1: Quá trình du nhập, tồn tại và phát triển của nghệ thuật đờn ca tài tử ở Kiên Giang

Nhạc cụ thường dùng gồm các loại đờn: Tranh, kìm, cò, tỳ bà, đờn tam, song lang sáo bảy lỗ, nhưng linh hồn của ban nhạc tài tử chính là cây đờn Guitar phím lõm.

Ban đờn Câu lạc bộ Đờn ca tài tử huyện Vĩnh Thuận (Kiên Giang)

Phần hay nhất trong trong nghệ thuật Đờn ca tài tử

Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ là loại hình nghệ thuật biểu diễn độc đáo, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc. Người ta đờn ca cả khi vui cũng như lúc buồn, ở nhiều không gian khác nhau. Đó có thể là ở nhà hoặc trong lễ hội hoạch. Ngoài ra, nó có thể được chơi trong bóng mát của cây, con thuyền hoặc trong đêm trăng sáng...Nó là môi trường nghệ thuật giải trí sản sinh nhiều người có năng khiếu và đam mê.

Tài tử ca Hồng Phượng thuộc Câu lạc bộ Đờn ca tài tử huyện Vĩnh Thuận (Kiên Giang trình bày bài: “Đêm nguyệt cầm” theo điệu thức Vọng Cổ nhịp 16

Chữ “tài tử” có nghĩa là người chơi nhạc có tài, có năng khiếu, giỏi về cổ nhạc. Tên gọi “Đờn ca tài tử” cũng đồng nghĩa với cụm từ “người giỏi Đờn ca”. Người ta không dùng nghệ thuật để kiếm kế sinh nhai, mà chỉ để cho vui hoặc những lúc ngẫu hứng. Để điêu luyện như một chuyên gia, người đờn, người ca phải thực hành trong một thời gian dài.Thế nhưng có nhiều em bé có khiếu nghệ thuật và đam mê đã phát lộ tài năng từ rất sớm và được giới mộ điệu yêu quý.

Tài tử Nguyễn Văn Giúp và bé Nguyễn Thị Diệu Tâm 9 tuổi thuộc Câu lạc bộ Đờn ca tài tử huyện Hòn Đất Kiên Giang dành nhiều giải thưởng trong các cuộc thi

Đây là loại hình Nghệ thuật đòi hỏi sự quy củ, yêu cầu khắt khe, lớp lang chặt chẽ, có lý thuyết, có thực hành, thể hiện qua hệ thống hơi điệu bài bản tài tử. Tuy vậy, ai cũng có thể tham gia Đờn ca tài tử, tùy theo khả năng và thị hiếu thẩm mỹ của mình. Đối với hình thức âm nhạc, vai trò của các ca sĩ và nhạc sĩ đều bình đẳng, ca sĩ nam nữ và họ có vai trò bình đẳng.

Tài tử đờn Nguyễn Trường Phục (Câu lạc bộ đờn ca tài tử huyện Châu Thành - Kiên Giang) độc tấu đờn cò thể điệu Nam Ai 16 câu

Trong mỗi cuộc chơi, Đờn giữ vai trò chính, trước khi vào bài phải rao, rồi gài nhịp để người ca bắt nhịp ca theo. Phần hay nhất trong tài tử là ở phần rao của người đàn và nói lối của người ca. Nó gợi cảm hứng cho bạn diễn, tạo không khí cho dàn tấu. Ngoài ra khi trình diễn các nghệ sĩ có thể dùng tiếng đàn của mình để “đối đáp” với người đồng diễn. Đờn ca tài tử đặc biệt ở chỗ thường được biểu diễn ngẫu hứng, dựa trên bản nhạc gốc truyền thống, người hát cải biên đi theo cách riêng của mình. Người ca tạo ra cách nhấn nhá, luyến láy tinh tế theo nhạc điệu và lời ca của bài gốc cho phù hợp với bạn diễn và thẩm mỹ cộng đồng. Sự khác biệt này khiến cho người nghe luôn cảm thấy mới lạ dù nghe cùng một bài.

Linh hồn của Ban nhạc tài tử

Trong nghệ thuật Đờn ca tài tử, nếu một ban nhạc tài tử có 3 nhạc công và 1 ca sĩ thì được gọi là Ban Tứ tuyệt, nếu có 4 nhạc công và 1 ca sĩ thì được gọi là Ban Ngũ nguyệt.

Đờn ca tài tử sử dụng bài bản và nhạc khí cổ nhạc. Nghệ nhân Đờn trình diễn sáng tạo trên cơ sở lòng bản cổ nhạc. Nhạc cụ thường dùng gồm các loại đờn: Tranh, kìm, cò, tỳ bà, đờn tam, song lang sáo bảy lỗ, nhưng linh hồn của ban nhạc tài tử chính là cây đờn Guitar phím lõm.

Guitar phím lõm còn có các tên gọi khác như: guitar vọng cổ, guitar cải lương, lục huyền cầm. Đó là loại nhạc cụ độc đáo của Việt Nam được biến cải dựa trên cây đàn guitar của phương Tây trong quá trình phát triển của loại hình âm nhạc tài tử Nam bộ. Nó đóng một vai trò quan trọng và là nhạc cụ không thể thiếu của ban nhạc.

Về cấu tạo: Từ cây đàn ghi-ta 6 dây ban đầu, người ta khoét các phím lõm xuống chừng 1 cm, hình bán nguyệt nhằm tạo ra âm thanh khác biệt, tạo độ ngân rung đặc trưng của ca vọng cổ.

-Thùng đàn: hình tròn dẹt, đường kính 36 cm. Mặt đàn: mặt đàn phẳng, làm bằng gỗ thông nhẹ, xốp, thành đàn thấp khoảng 8,5 cm làm bằng gỗ cứng có lỗ thoát âm, trên mặt đàn có một bộ phận để mắc dây đàn và một ngựa đàn.

- Dọc đàn (cần đàn): dài 62 cm làm bằng gỗ cứng, thường dùng gỗ trắc, có tất cả 19 phím bằng kim loại (đồng thau) gắn đàn trên cần đàn: 12 phím đàn gắn đàn trên dọc (cần đàn) và 7 phím gắn trên cần và mặt đàn. Trên dọc (cần đàn), khoảng cách giữa hai ô phím, người ta khoét lỗ sâu xuống cần đàn, để tạo ra hiệu quả âm thanh đặc biệt, như nhấn, rung... thể hiện chữ nhạc dân tộc Việt Nam rõ nét và sâu sắc hơn.

- Dây đàn: là loại dây kim khí thường là inox, chạy qua ngựa đàn, kéo lên cần đàn, trước khi xỏ vào trục dây được luồn qua một miếng xương đặt trên mặt cần đàn. Qua quá trình hình thành và phát triển, có nhiều hệ thống lên dây khác nhau:

Dây Xề Bóp: Sòl, Ðô, Sol, Rế;

Dây Sài Gòn: (Rề), Sol, Rê, Sol, Rế

Dây Rạch Giá: (Rề), Sol, Rê, Sol, La, Mí

Dây Tứ Nguyệt: (Rề), La, Rê, La, Rế

Dây Lai: (Sol), Rê, Sol, Rê, La, Rế

Dây Ngân Giang: Sòl, Rê, Sol, Si, Rế, hoặc Rề, La, Rê, Fa#, La.

Dây bán Ngân Giang: Rê, Sol, Rê, Si, Rế

Hiện nay hệ thống dây Lai: Rê, Sol, Rê, La, Rế (có khi 6 dây: Sol, Rê, Sol, Rê, La, Rế) được coi là phổ biến nhất được sử dụng để biểu diễn, giảng dạy và học tập, đặc biệt hai dây đàn số 1 và số 2 có tiết diện nhỏ hơn dây Ghi-Ta bình thường để tạo cho âm sắc mềm mại và thanh thoát hơn.

Về kỹ thuật biểu diễn của đàn guitar phím lõm: Khi dùng chơi nhạc cổ, guitar phím lõm không dùng dây 6. Dây đàn được lên theo âm giai ngũ cung. Tư thế đàn: Ngồi thấp: xếp chân trên chiếu. Ngồi thẳng trên ghế, đàn được đặt ngang tầm tay:

Kỹ thuật tay trái: có ngón láy, ngón luyến, ngón bật, ngón mổ, ngón bịt và đặc biệt là ngón vuốt vì dọc (cần đàn). Guitar Việt Nam có bàn phím lõm, ngón này thường kết hợp với ngón vê của tay phải.

Ngón rung ngang: còn gọi là rung gân trong, là cách rung theo chiều ngang của dây, đối với những âm rung có tính chất bắt buộc và thường xuyên như Xự và Cống trong Hơi Bắc, Xang và Oan trong Hơi Nam thì có thể đặt dấu rung ở hoá biểu nơi thích hợp trên dòng hoặc khe nhạc. Tùy theo trình độ và thói quen, người ta có thể xử lý chữ nhạc theo mức độ khác nhau: rung nhanh và đều đặn gọi là rung mượt, rung nhanh và gợn sóng gọi là rung hột.

Ngón nhấn: là dùng ngón bấm tay trái nhấn dây xuống để tạo hiệu quả tiếng đàn cao hơn cung bậc bình thường, ký hiệu dấu nhấn ghi trên nốt.

Ngón nhấn luyến: là ngón nhấn một âm này đến một hoặc nhiều âm khác có cao độ cao hoặc thấp hơn âm khởi đầu, tất cả đều thực hiện trên cùng một ô phím. Hiệu quả nhấn luyến tạo cho âm thanh nghe liền lạc, mềm mại và mang đậm tính dân tộc.

Ngón nhấn rung: là kết hợp giữa ngón nhấn và rung, ví dụ như Xang và Oan trong Hơi Nam.

Ngón nhấn mượn cung: là tạo một âm nào đó bằng cách nhấn trước trên cung phím của một bậc âm trước nó, hiệu quả âm thanh nghe tình cảm hơn so với bấm ngay trên cung phím chính của âm này.

Ngón nhấn láy: là kết hợp giữa nhấn và láy, tùy theo hình thức láy nó có thể là nhấn láy dài, nhấn láy ngắn, nhấn láy vỗ, nhấn láy chùm…

Ngón vuốt: là dùng ngón tay trái vuốt đi lên hay đi xuống theo chiều dọc của dây trong khi tay phải chỉ gảy một lần hay kết hợp với ngón vê hay ngón phi.

Bồi âm: là cách sử dụng ngón tay trái chạm nhẹ vào giữa các phím ở các ngăn V, VII, IX, XII, XVII trong khi tay phải gảy dây đó ở sát ngựa đàn. Cũng có thể dùng đầu ngón trỏ của tay mặt chạm vào dây cũng trên các ngăn trên trong khi ngón áp út của tay mặt gảy ngay dây đó. Âm bồi có hiệu quả nghe như tiếng chuông.

Để có được cây đàn guitar phím lõm như hôm nay, đó là cả một quá trình thử nghiệm, chọn lọc với nhiều nhạc cụ phương Tây khác nhau và chính ngay cây guitar phím lõm tự nó cũng đã là một quá trình điều chỉnh, cải biến để phù hợp với loại hình âm nhạc đòi hỏi những khả năng biểu hiện tình cảm, kỹ thuật đa dạng và phong phú. Đầu thập niên 30 của thế kỷ XX, guitar xuất hiện trong nhạc tài tử rồi chìm vào quên lãng, mãi đến những năm cuối thập niên 30, khi nó được các tay đờn lão luyện của âm nhạc tài tử khoét lõm phím và thổi vào nó những “chữ đờn” mê hoặc lòng người, giới tài tử mới công nhận rằng nó là nhạc cụ không thể thiếu trong các ban nhạc của mình và guitar phím lõm rất được yêu quý từ đó.

https://dulich.petrotimes.vn/

Bùi Công Ba